Odpowiedzialność nauczycielska i najdłuższe minuty w moim zawodowym życiu

Opowiem wam historię sprzed prawie dwudziestu lat.

Miesiąc wcześniej rozpoczęłam pracę w klasie Vd (Technikum Ochrony Środowiska), a koleżanki dały mi kilka cennych rad: “Pamiętaj, od początku musisz z nimi ostro, bo wejdą Ci na głowę – tym bardziej, że masz tam michałka” (czyli mało istotny przedmiot zawodowy – uczyłam w tej klasie prawnej ochrony środowiska).

Wzięłam sobie te uwagi do serca i postanowiłam potraktować grupę maturzystów surowo. Miałam zawsze zasadę, że za brak czegoś nie wstawiam oceny niedostatecznej, ale kiedy większość uczniów tej klasy nie przygotowała zadania w postaci eseju na podstawie wspólnie obejrzanego filmu fabularnego uznałam, że tym razem zrobię wyjątek.
Postawiłam sporo jedynek.

Kilka dni później weszłam do pokoju nauczycielskiego i od razu zauważyłam przerażone miny koleżanek.

“Kasia z Vd popełniła samobójstwo” – usłyszałam.

Ponieważ nie znałam jeszcze uczniów tej klasy, nie pamiętałam komu postawiłam jaką ocenę kilka dni wcześniej.

Teraz gdy w pokoju nauczycielskim wspominano Kasię jako wzorową uczennicę, miałam przed oczami ten rząd jedynek w dzienniku i myśl: a może i jej postawiłam jedynkę i to w jakiś sposób przyczyniło się do decyzji o samobójstwie?

Musiałam się upewnić, a dziennik leżał w mojej klasie.

Droga z parteru na drugie piętro, gdzie znajdowała się pracownia chemiczna, to były najdłuższe chwile w moim zawodowym życiu.

Sprawdziłam ocenę w dzienniku, Kasia otrzymała piątkę.

To była wyjątkowo trudna sytuacja, ale przerażający strach czułam jako nauczycielka wielokrotnie.

Na wycieczce, gdy ktoś się “zgubił”, a tak naprawdę z premedytacją oddalił się w sobie tylko wiadomym celu, w laboratorium, gdy ktoś pipetując substancję rozcieńczoną do granic możliwości i tak nabrał jej w usta, kiedy po trudnej rozmowie z uczniem, następnego dnia jego krzesło było puste…

Po trudnych rozmowach z uczniami czy rodzicami, po podejmowaniu konsekwentnych decyzji wobec zachowań uczniów, gdy uczeń grozi, że “coś sobie zrobi” – ile takich pytań pojawia się w głowach nauczycieli?

Odpowiedzialność nauczycielska – dlaczego mówimy o niej tak mało?

Nauczyciel wykonuje wiele zadań, a lista wciąż się wydłuża. Zadań, z których jest codziennie rozliczany i nad którymi się szczególnie dzisiaj pochylają i sami zainteresowani i ci, którzy sprawują nadzór pedagogiczny, rodzice, a nawet uczniowie.

Zapewnienie bezpieczeństwa uczniom jest zadaniem, które raczej umyka tym, którzy kontestują pracę nauczycieli, niestety także decydentom.

Tymczasem zadanie to jest obecne przez cały czas trwania pracy zawodowej nauczyciela i często sprawia, że nauczyciele mają “sztywny” ze stresu kark wychodząc z szkoły.

Głośno mówi się o odpowiedzialności nauczycielskiej najczęściej wtedy, gdy coś pójdzie nie tak. Nie zawsze z winy nauczyciela, chociaż tę winę zazwyczaj próbuje się mu udowodnić.

Co na to prawo?

Ustawa Karta Nauczyciela formułuje obowiązki nauczyciela dość ogólnie. Nauczyciel obowiązany jest m.in. rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę. Natomiast za niewłaściwe ich wypełnianie nauczycielowi grozi odpowiedzialność dyscyplinarna (nagana, zwolnienie z pracy, wydalenie z zawodu nauczycielskiego) i odpowiedzialność karna.

Jak widać, konsekwencje są bardzo poważne, a 30 lat mojej nauczycielskiej praktyki pokazuje, że o wypadek pod okiem edukatora wcale nie jest trudno.

Kiedyś prowadziłam regularną lekcję chemii w I klasie technikum. Odwróciłam się do tablicy, żeby zapisać równanie zachodzącej reakcji, pisząc tradycyjnie zerkałam na klasę.

Nagle krajobraz klasy zmienił kształty, wśród wielu głów pojawiała się para nóg. A to tylko… Kuba stanął na głowie. Serce podeszło mi do gardła, bo wokół porozstawiane było szkło laboratoryjne, często z chemiczną zawartością. Podbiegłam do ucznia żeby zaasekurować powrót nóg na swoje właściwe miejsce – tym razem obyło się bez ran ciętych czy oparzeń.

Lekcje o charakterze praktycznym i laboratoryjnym to szczególnie stresujące zajęcia, ponieważ narażenie na wypadki jest co najmniej podwojone. Z drugiej strony, będąc nauczycielką chemii wiem, że przeprowadzając doświadczenia mogę autentycznie zainteresować przedmiotem uczniów.

Pasjonujące zajęcia kontra spokojnie przespana noc – ten dylemat dotyczy nie tylko “leniwych” nauczycieli.

Strach w szkole i poza szkołą

Wyjątkową częścią odpowiedzialności nauczycielskiej są aktywności, które odbywają się poza szkołą: wycieczki, biwaki, studniówki, dyskoteki. Tutaj kreatywność dzieci i młodzieży w tworzeniu spirali nauczycielskiego strachu jest ogromna.

Na wycieczce w górach pewna szesnastolatka wypiła za dużo alkoholu, a następnie błagała mnie, żeby nie wzywać pogotowia. Z objawami zatrucia walczyłyśmy razem całą noc. Tym razem się udało. I jej i mnie.

Na innej wycieczce maturzystka leczyła się aspiryną dawkowaną sobie samodzielnie. Następnego dnia nie daliśmy rady opanować krwotoku z nosa. Tym razem pogotowie musiało przyjechać i pomóc.

Alkohol, narkotyki, samowolne oddalenie się, czy wejście do wody – to codzienność turystycznych sytuacji szkolnych.

Nauczyciel czuwa, cały dzień, całą noc, cały dzień, całą noc.

Na marginesie, żadna godzina takiej pracy w ekstremalnych warunkach nie jest traktowana jako nadgodzina, a za wyjazd czy wyjście poza szkołę, nie należy się dodatkowe wynagrodzenie.

Jeśli jednak na wycieczce uczniowi stanie się krzywda, nauczyciel nie ucieknie od odpowiedzialności.

Nauczyciel bez wsparcia i… bez zdrowia

W dużych klasach, wśród młodszych dzieci czy w klasach szkoły branżowej oczy trzeba mieć “dookoła głowy”. Rezygnacja ze stania przed klasą jest ryzykowna, na stojąco czujność się wyostrza, a i stojąca postawa nauczyciela zniechęca do błaznowania. Po lekcji boli więc nie tylko głowa, ale też nogi.

Wiem co myślicie – w końcu praca na stojąco to dla wielu ludzi codzienność. A u nauczycieli lekcje są przecież krótkie, a przerwy regularne. Niestety – w czasie przerw rozpoczyna się prawdziwa gonitwa: trzeba odnieść dziennik, potem zdążyć na dyżur na inną kondygnację  tam być czujnym w różnych miejscach korytarza, po przerwie jeszcze pobiec po spinacze do sekretariatu, zanieść formularz do pedagoga, zahaczyć o pokój nauczycielski by wziąć dziennik kolejnej klasy i wrócić z duszą na ramieniu do swojej klasy, sprawdzając czy nikt przez te dwie minuty spóźnienia nie nabił sobie guza. Gdyby zdarzył się wypadek po dzwonku na lekcję – do odpowiedzialności będzie pociągnięty oczywiście nauczyciel.

Nauczycielski stres odbija się na nauczycielskim zdrowiu.

Częste nerwice i depresje, które obserwuje się w środowisku oświatowym potęguje milczenie i brak systemowej pomocy. Interesujące, że badania dotyczą przede wszystkim syndromu wypalenia zawodowego, w którym rozpatruje się wprawdzie aspekt wyczerpania emocjonalnego, ale nie udało mi się odnaleźć badań wprost dotyczących konkretnych jednostek chorobowych u nauczycieli.

Jeszcze gorzej jest z profilaktyką, która praktycznie nie istnieje. A przecież nauczyciel to zawód pomocowy, więc nie tylko zagrożony wypaleniem zawodowym, ale i narażony na permanentny stres.

Codzienny strach o bezpieczeństwo podopiecznych jest niestety ważną składową tego co ostatecznie doprowadza do poważnych chorób i wypalenia zawodowego.

Co powinno się zmienić?

Jestem przekonana, że przydałyby się profilaktyczne programy edukacyjne dla nauczycieli, które inicjowałyby kształcenie umiejętności rozpoznawania i radzenia sobie ze stresem oraz wyczerpaniem emocjonalnym. Myślę, że podstawowa opieka zdrowotna w przypadku nauczycieli powinna być poszerzona o opiekę psychologiczną, psychiatryczną czy tę z zakresu medycyny psychosomatycznej.

Kiedy pytają mnie jaka cecha jest najważniejsza w zawodzie nauczycielskim – odpowiadam: odpowiedzialność. Bez niej nie ma prawdziwego sprawstwa, a gdy jej za mało, jest po prostu byle jak. Ale odpowiedzialność nauczycielska u refleksyjnych nauczycieli generuje duży stres. I nie chodzi mi tylko o sytuacje ekstremalne – jak te związane z oczekiwaniem na ogłoszenie wyników egzaminów gimnazjalnych czy matury, kiedy fizjologiczne reakcje dotykają w równym stopniu uczniów, jak i ich nauczycieli. Myślę tu też o codziennym konflikcie wewnętrznym – uczyć do egzaminu, czy do życia?

Dłuższy czas zbierałam się do napisania tego tekstu i zmierzenia się z tematem odpowiedzialności nauczycielskiej. Uwielbiam uczyć, zarażać innych pasją, wspierać w rozwoju. A jednak, kiedy po 30 latach stania przy tablicy dostałam możliwość pracy w ośrodku doskonalenia nauczycieli, wiedziałam, że będzie to duża ulga od częstego drżenia o bezpieczeństwo podopiecznych.

Mam obawę, że stres wynikający m.in. z odpowiedzialności nauczycielskiej, doprowadzi do wypalenia prawdziwych pasjonatów, wrażliwców, edukatorów z powołania. Nie chcę wyobrażać sobie przyszłości zawodu jako roli stworzonej dla “znieczulonych” na bezpieczeństwo innych. Ale bez większego wsparcia dla nauczycieli może właśnie tak się stać.